Een belangrijke locatie afgebeeld op het kamerscherm van Keiga is de Nederlandse handelspost (ook wel: factorij) die op het kunstmatige, waaiervormige eilandje Deshima gesitueerd is.
De Nederlandse handel in Nagasaki was een belangrijke factor voor de stad en ook uniek in Japan, zoals blog 004 beschrijft. Deshima is een fraaie blikvanger in het midden van het kamerscherm, terwijl het in de realiteit onder een andere hoek en verder naar de linkerkant in de baai zou moeten liggen. Dat het nu in het midden ligt, is een resultaat van het spelen met perspectief door Keiga om waarschijnlijk zo meer nadruk op het eilandje te leggen voor de Nederlandse opdrachtgever.
Deshima is voornamelijk bekend vanwege de Nederlandse aanwezigheid (van 1641 tot 1859) op het eilandje. Maar de handelspost was eigenlijk niet voor de Nederlanders aangelegd. Toen het eerste Nederlandse schip in 1600 in Japan aankwam, waren de opvarenden niet de eerste Europeanen in Japan. De Portugezen waren al sinds 1543 in Japan aanwezig en vooral in Nagasaki en omstreken actief.* De Nederlanders kregen in 1609 het privilege van de door de Tokugawa-clan geleide overheid om een handelspost op te zetten in het vissersdorp Hirado, eveneens in het zuiden van Japan.
In de zestiende en zeventiende eeuw waren Nederland en Portugal beide bezig om zoveel mogelijk macht te vergaren in Azië. Om deze reden probeerden beide ook, ten koste van de ander, een monopolie op Japan te krijgen. Het gevolg was dat de Nederlanders en de Portugezen elkaar regelmatig in een kwaad daglicht probeerden te stellen tegenover de Tokugawa overheid. De Nederlanders hadden het geluk dat de Tokugawa-clan recent (in 1600) na meer dan honderd jaar aan interne conflicten de macht in Japan had weten te veroveren. Omdat hun macht als heersers nog pril was, vreesden ze voor de loyaliteit van vooral de bekeerde (katholieke) christelijke krijgsheren. Deze krijgsheren waren bekeerd door (veelal) Portugese missionarissen. De Nederlanders daarentegen waren voornamelijk met handel bezig, waardoor de verspreiding van het christendom vooral met Portugezen werd geassocieerd. Uiteindelijk werd de vrees van de Tokugawa waarheid; in 1637 brak er een grote, deels christelijk gemotiveerde, opstand uit in Shimabara (nabij Nagasaki). Als reactie trad het Tokugawa-bewind hard op tegen het (katholieke) christendom in Japan: missionarissen werden ter dood veroordeeld, christelijke onderdanen vervolgd en de Portugezen werden in 1639 verbannen. De Nederlanders bleven als enige Europeanen over, maar moesten wel naar het omheinde eilandje Deshima verhuizen om ongewilde verspreiding van Europese invloeden te voorkomen.
De Nederlandse handelspost werd het hele jaar door bemand door een kleine groep bewoners. De belangrijkste figuren op de handelspost waren het opperhoofd, de pakhuismeester, de scriba en de arts. Naast deze vier woonden er nog ongeveer twaalf andere Nederlanders en een groep Zuidoost-Aziatische tot slaaf gemaakten op het eilandje. De enige afwisseling voor de bewoners kwam er in de vorm van enkele Nederlandse schepen die jaarlijks tussen juni en november in Japan handel kwamen drijven. De belangrijkste bewoners van Deshima maakten daarnaast (eerst jaarlijks, maar na 1790 vierjaarlijks) de ‘hofreis’ naar de hoofdstad Edo (huidig Tokyo) waar de shogun met zijn regering gevestigd was.**
De Nederlanders kochten vooral koper, zilver, lakwerk, porselein, soja, sake, en kamferolie in Japan. Koper en zilver waren vooral belangrijk als handelswaar om in andere Aziatische landen inkopen mee te kunnen doen. Aan de Japanners verkochten de Nederlanders vooral zijde, katoen, suiker en hout. Daarnaast brachten de Nederlanders veel (Europese en Chinese) boeken en verschillende wetenschappelijke objecten mee. Deze objecten waren belangrijk omdat in Japan een studierichting was ontstaan die letterlijk ‘Nederlandkunde’ (rangaku) heette. In deze studierichting werden allerlei Westerse wetenschappelijke en academische teksten bestudeerd (vooral geneeskunde en natuurwetenschappen waren populair), maar voor studiematerialen waren ze afhankelijk van de Nederlanders.
Het einde van het Nederlandse monopolie kwam in 1854, toen de Amerikaanse Commodore Perry Japan dwong om de havens ook voor andere landen te openen. De Nederlandse handel ging in de jaren daarna nog wel gewoon door in Nagasaki. Bovendien werd daar tussen 1855 en 1859 zelfs nog een trainingscentrum voor de nieuwe Japanse marine gevestigd, waar Nederlands personeel uit Deshima lesgaf. Maar door de toenemende concurrentie van andere landen en de verminderde macht van Nederland op het wereldtoneel kwam het einde van Deshima als Nederlandse handelspost toch in zicht. In 1859 werd Deshima definitief gesloten en verplaatsten de Nederlanders zich naar consulaten in Yokohama (nabij Tokyo) en elders in Nagasaki. In de eeuw daarna jaren is het eilandje Deshima steeds meer opgeslokt door de stadsuitbreidingen van Nagasaki. Sinds de jaren 1980 is er een groots project bezig om Deshima weer in ere te herstellen. Inmiddels zijn vele panden herbouwd naar de situatie van Deshima in de jaren 1820, en ook werd in 2017 met een fraaie ceremonie een nieuwe brug geopend die de stad en het eiland voor het eerst in 130 jaar weer met elkaar verbindt.
[*] Deze paragraaf is gebaseerd op eigen onderzoek en G.K. Goodman (2000), Japan and the Dutch 1600 – 1853 (Richmond, Curzon Press) 9 - 18.
[**] Deze paragraaf is gebaseerd op eigen onderzoek en D. Palmer (2016), ‘Nagasaki’s Districts: Western Contact with Japan through the History of a City’s Space’, Journal of Urban History, 42(3), 477 – 505.
Conservator Oost-Azië Daan Kok en Research Associate RCMC/Japan Davey Verhoeven bloggen maandelijks over de restauratie en over de resultaten van hun onderzoek naar het scherm. Die blogposts zijn te vinden op deze overzichtspagina.